श्रृंखलीत फेसवुक
-गिरीराज बास्कोटा, पान्थर
------------------------------------------------

मैले रिक्वेस्ट गर्नु
तिमिले सहजै एसेप्ट गर्नु
जीन्दगीको नविनतम श्रृंखला विनिर्माण

www.facebook.com मा Search गर्दै गर्दा
प्यासले लोलाए जस्तो प्रोफायल पिक्चर देखेर
कता कता आफुजस्तै देखेछु
र त Request गरे
र त तिमि मेरो दुँनियामा ओर्लीयौ
Comment गरेर जीस्काईरहे
Hi भनेर Chat मा वोलाईरहे
तिमिले मानि रहयौ
त्यहि मनाइ भित्रको संवेदना
छति छेडेर वसेछ
रंगिन चेतीय दुनियामा
रंगिन प्रेमिल लहरहरु सम्म

नौडाँडा पारीको मन
एकै ठाँउमा मिसिरहनुले
नौलो तर विछट्टा
अग्लो तर समुद्रझै
सम्झनाका अट्टालिकाहरु
तिम्रो र मेरो मनमा
बेसरी मौलाएको छ
बेसरी टल्किरहेको छ ।

दैनिक अपडेट हुनुको अर्थ
दैनिक Notifications मा ध्यान दिनको अर्थ
तिमिलाई पनि खोज्नुहो

पटक पटक एल्बम मा गएर
दृष्ट्रिचेतना सलबलाउनु पनि हो
लाग्छ तिमिपनि उसै हौ
र त Comment भईरहन्छ एल्बममा
Wall Photo हरुमा

आकर्षणको रंगिता कोमलताले चुमेर
हृदयवोधताको चरमतामा छु
कोमलताको रंगिन स्पर्सभान वोकिरहेको छु
किर्बोडमा हातहरु खेलाएर
माउसले पटक पटक Profile मा गएर wall, info क्लिक गरेर

मुटु बाडेर वा मुटु साटेर
Note मा कविताका प्रेमिल लाईनहरु Share गरेर
सम्झना भरीका फोटोहरु Tag गरेर
मायै माया भएका
शब्दहरु Wall Posting गरेरे
समाहित छौ
सुमधुर यात्राको सुन्दर वस्तिमा
समाजिक सालिनताको सिङ्गो वस्तिमा
सामाजिक सालिनताको सिङ्गो संसारमा

तिमि म र उ
कम्प्युटर माउस र शब्द
जीन्दगीको यात्राहरुको
अर्को श्रृखलामा म बाचिरहेछु
प्रेममय हृदयको रंगिन पानामा
शब्द शब्दको सुन्दर सम्झनामा

रुवाई
-"किनाराको यात्री" जिबिहांग राई
------------------------------------------
छोरा पढ्दैछ शहरमा , पैसा पठाउनु है बुबा
महंगी बढ्दैछ शहरमा , पैसा पठाउनु है बुबा
जागीर छैन पैसा छैन ,उधारोको बिल
माथि चढ्दैछ शहरमा , पैसा पठाउनु है बुबा
------------------------------------------
माकपा -३ खोटांग
yatryjibihang@hotmail.com

उत्तरवर्ती सोच र भिन्नताको कुरा
-डा. सन्जिव उप्रेती
---------------------------------------------------------------
उत्तरवर्ती सोचको वैचारिक क्षितिजभित्र लेखिएका कविता र समीक्षा पढें । मित्रहरुले उत्तरवर्तीको
‘उत्तर’ लाई दुईवटा छुट्टाछुट्टै सांस्कृतिक भाषिक अर्थसँग जोड्नु भएको रहेछ । मलाई त्यो यो
ग रुचिकर लाग्यो ।
एकातिर ‘उत्तर’ शब्दले उत्तरआधुनिकताको ‘उत्तर’ लाई जनाउदो रहेछ । अहिलेको संसार
मा आधुनिकताको समसामयिकता घट्दै गएको छ । आधुनिकताले सत्य र संस्कृतिहरुको बहुलतालाई स्वीकार
गरेन । संसारभरि एउटै किसिमका (खास गरेर पश्चिमेली) सांस्कृतिक ‘रङ’ पोत्न खोज्यो । त्यसैले उत्तर
वर्तीहरु खुलेर कुरा गर्छन् – डेरिडालगायत अन्य पश्चिमेली उत्तर आधुनिक र उत्तर–संरचनावादी विचारकहरु
को सिद्धान्तलाई प्रयोग गर्दै आधुनिकताका एकात्मक सत्यहरुको विनिर्माण गर्नुपर्छ ।
यसवाहेक ‘उत्तर’ को अर्को अर्थ पनि छ । ‘उत्तर’ ले नेपालका पूर्वी पहाडमा रहेकाहरु (खास
गरेर लिम्बू समुदाय) को भाषा, संस्कृति र स्वतन्त्र राजनीतिक अस्तित्वको पक्षमा साहित्य सिर्जना गर्छ । यस
अर्थमा उत्तरवर्तीहरु आधुनिक नेपालको एकात्मक संरचनालाई चुनौती दिँदै पूर्वीय पहाडका स्थानीय
मिथक र स्थानीय सत्य (हरु) को पक्षमा लेख्छन्, सोच्छन् । ‘उत्तर’ को यो दोस्रो अर्थको तहमा
आइपुग्दा उत्तरवर्ती सोंच स्वायत्त जातीय प्रदेशको राजनीतिक मागसँग जोडिन पुगेको छ ।१
अर्को शब्दमा भन्दा पूर्वीय नेपालको उत्तरी क्षेत्रको भौगोलिक, सांस्कृतिक र राजनीतिक परिचय
पश्चिमी आधुनिकतापछि आएको ‘उत्तर – सोच’ सँग जोडिएको छ ।
यस किसिमको सैद्धान्तिक योगले दुई तीनवटा नयाँ मुद्दातिर संकेत गरेको छ । पहिलो – ‘उत्तर
’ को यस किसिमको दोहोरो अर्थले ‘उत्तरआधुनिकतावाद’ अराजनीतिक हुन्छ, अराजकतावादी हुन्छ
र यो पश्चिमी पूँजीवादको सांस्कृतिक स्वरुप मात्र हो भन्ने पुरानो माक्र्सवादी विचारलाई चुनौती
दिएको छ । उत्तरवर्तीहरुले देखाएका छन् उत्तरआधुनिकताको वैचारिक प्रतिमानलाई सिमान्तकृत समूहहरु
को अधिकार प्राप्तिको संघर्ष निम्ति पनि प्रयोग गर्न सकिँदो रहेछ । १९६० मा भएको अश्वेतहरुको
आन्दोलन, १९७० को नारीवादी आन्दोलन तथा १९८० पछाडिको समलिङ्गी आन्दोलनका प्रेरताहरु
ले उत्तर संरचनावादलाई वैचारिक शस्त्रको रुपमा प्रयोग गरेका थिए । उत्तरवर्तीहरुले पनि त्यसै गरेका
छन् । दोस्रो– उत्तरवर्ती सोचले पश्चिमी आधुनिकतालाई मात्र नभएर पश्चिमी उत्तरआधुनिकतालाई समे
त पुनर्लेखन गर्ने जमर्को गरेको छ । पूर्वीय पहाडका मिथक, भाषा – संस्कृतिमा विम्ब तथा दर्शनसँग
मिसिदै आउँदा युरोपेली पश्चिमी उत्तरआधुनिकताले पूर्वीय नेपाली रङ् समातेको छ । डेरिडा लिम्बू
बन्न पुगेका छन् ।
राज माङ्लाकको कविताको चर्चा गर्दै थाम्सुहाङ पुष्प सुब्बाले लिम्बू संस्कृतिको आध्य चिन्हको
चर्चा गरेका छन् । २

खाप्पुना–मरङना–स्व–रुप
आत्मा–भरि

स्क्यानिङ

सुब्बा लेख्छन् ‘...माथि प्रयुक्त चिन्ह लिम्बू जातिको अनुष्ठानगत परम्परा र सृष्टिकालीन
मुन्धुमको वर्णनात्मक विश्वासका आधारमा यो जातिभित्र अद्यापि प्रचलनमा कायम छ । लिम्बू भाषामा
‘सिलाम साक्मा’ अर्थात् मृत्यु तथा अन्य खराब दैवीक दण्डको अवरोधकका हैसियतमा तङसिङको
अनुष्ठानमा यसको प्रयोग गरिन्छ, र समाप्तिपछि चुला वा घरको धूरो वा मूल खाँबामाथि सुरक्षित र

ाखिन्छ । अत, यहाँ कविको विश्वस्ततामा ‘खाप्पुना मरङना’ अर्थात् सृष्टि दातृको आत्मा स्वरुप आफू
त्यही सृष्टिभित्रको स्वजातीय हो भन्ने स्व – पहिचान प्रस्तुत छ ।३ अर्को शब्दमा भन्दा आद्य चिन्हको
बीचमा रहेको ‘म’ ले एकातिर ‘सृष्टि दातृको आत्म स्वरुप’ जनाउँदछ भने अर्कोतिर लिम्बू
जातिको ‘स्वजातीयता’ वा जातीय पहिचानतिर अंकित गर्छ । एउटा यस्तो जातीय परिचय जुन आधुनिकताको
विश्वव्यापी प्रवाहभित्र परिभाषित ‘अन्य परिचय’ हरु भन्दा भिन्न छ तथा आफ्नो ‘फरक सत्य’
बाँच्दै आएको छ ।
उत्तरआधुनिकता र विश्वव्यापीकरणसँग जोडिएका सैद्धान्तिक मुद्दामा चाहिँ मित्रहरुसँग मेरो
आंशिक विमति छ । उत्तर–आधुनिकताका भिन्न चरण र प्रकारहरु छन् । स्थानिकता र बहुल सत्यको स्वीकारो
क्ति यसको सवल पक्ष हो भने कहिलेकाहिँ उत्तरआधुनिकतावाद अराजनीतिक स्वरुप लिँदै शैलीगत रुपले
मात्र प्रस्तुत हुन्छ । यस किसिमको ‘भाषिक खेल’ वा लीलालाई कतिपय सिद्धान्तविद्ले उत्तरआधुनिकताको
कमजोर पक्ष पनि भन्ने गरेका छन् । १९६०, १९७० र १९८० पछि विकशित उत्तरआधुनिकतावादका छुट्टाछुट्टै प्र
कारहरु छन् । ‘उत्तर’ को चर्चा गर्दा उत्तरआधुनिकतावादका यी आन्तरिक विभेदहरुलाई अलिकती भए
पनि खुट्याउनु पर्ने हो कि उत्तरवर्तीहरुले पुनर्लेखन गरेका उत्तरआधुनिकता कुन उत्तर–आधुनिकता हो
? आधुनिकताझंै उत्तरआधुनिकता (हरु) पनि बहुल छन् । मित्रहरुले कुन उत्तर–आधुनिकताको कुरो
गर्नुभएको हो ?
उत्तरआधुनिकताझैं विश्वव्यापीकरणको बारेमा पनि अझै घोत्लिनु पर्ने आवश्यकता दे
खिन्छ । सगुन सुसाराको लेख ‘तथाकथित भूमण्डलीकरण अस्वीकार’ ले भूमण्डलीयकरणको विश्वव्यापी
तथा ‘क्षेत्रीय’ दुवै पक्षलाई औंल्याएको छ ।४ एकातिर वस्तु, विम्ब, विचार आदिका विश्वव्यापी प्रवाह
पश्चिमबाट नेपालमा भित्रिदै छन् भने अर्कोतिर हिन्दी भाषा र साहित्य संस्कृतिका प्रभाव ‘दक्षिण’
बाट ‘उत्तर’ तिर छिर्दैछन् । अर्को शब्दमा भन्दा भूमण्डलीयकरणका विश्वव्यापी, क्षेत्रीय, राष्ट्रिय
तथा स्थानिक पक्षहरु छन् । पश्चीमी सेटलाइट टेलीभिजनको नेपाल प्रवेश विश्वव्यापीकरणको एउटा
नमुना हो भने भारतबाट उत्तर बग्ने हिन्दी गीत र फिल्म तथा चीन हुँदै आएका लुगा कपडा र सस्ता
इलेक्ट्रोनिक सामानको ‘दक्षिण’ प्रवाह भूमण्डलीयकरणकै अन्य स्वरुपहरु हुन् ।
भूमण्डलीयकरणको आलोचना गर्ने क्रममा प्रायः भनिन्छ – यसले संसारलाई समानिकरण (
होमोजेनाइज) गर्छ, र सांस्कृतिक भिन्नताहरुलाई मेट्दै लैजान्छ । सुसाराले यसै किसिमका तर्कलाई
पहिल्याएका छन्, र एक हदसम्म यो तर्क जायज पनि छ । तर, साथै अर्को तर्क पनि छ । अर्जुन अपादुराई
तथा माइक फिदरस्टोन जस्ता भूमण्डलीकरणका अध्येताहरुले भनेका छन्– विश्वव्यापीकरण एउटा
जटिल प्रकृया हो । यसमा समानिकरण र विभेदीकरणका समानान्तर प्रकृयाहरु साथसाथै चलिरहेका हुन्छन् ।
एकातिर विश्वव्यापीकरणको प्रवाहले सारा संसारलाई एकै रङमा रंगन खोज्छ । साथसाथै त्यस्तो समानीकर
णको प्रतिरोधमा विभिन्न जाति, संस्कृतिहरुले आआफ्नो पृथक परिचयका रङहरु पनि साथसाथै खोज्दै
हुन्छन् । समानिकरणद्वारा सिर्जित कृतिम अर्डरको ‘सृजनात्मक–विखण्डन’ गर्दै (उत्तर) आधुनिक अर
ाजकताभित्र आआफ्ना सांस्कृतिक परिचय खोज्दै हुन्छन् । अझ कहिलेकाहिँ त विदेशबाट आएका विचार,
विम्ब र प्रविधिलाई आआफ्नै स्थानिक प्रविधि, मिथक र इतिहाससँग जोड्दै नयाँ ‘मिश्रित’ स्वरुपहरु
को सिर्जनासमेत गर्छन् । समानिकरण, विभेदिकरण तथा सांस्कृतिक मिश्रणका यी तीन वटा सामानान्तर प्र
कृयाहरुको परिमाण नै समसामयिक विश्वव्यापीकरण हो । के उत्तरवर्ती सोच आफै पनि यी तीनै किसिमका
प्रकृयाहरुको संयुक्त परिमाण होइन र ? एकातिर यसले पश्चिमेली ‘उत्तर’ हरु (उत्तर संरचनावाद
र उत्तर–आधुनिकतावाद) का सैद्धान्तिक उपाय वा दृष्टिको प्रयोग गरेको छ । अर्कोतिर यसले भिन्नताको
पक्षमा तर्क गर्दै लिम्बू संस्कृतिका शब्द, स्थानिक विम्ब र मिथकहरुलाई साहित्यिक मूलधारमा ल्याएको
छ । यस बाहेक यसले पश्चिम र पूर्वका ‘उत्तर’ हरुलाई मिसाउँदै नयाँ मिश्रित आधुनिकताको निर्माण
गर्दै लगेको छ ।

प्रायः सबै उत्तरवर्तीहरुले सांस्कृतिक, भाषिक तथा जातीय भिन्नताको पक्षमा तर्क गरेका
छन् । तर, साथसाथै बुभ्mनुपर्ने कुरो अर्को पनि छ– भिन्नताको संरचनाभित्र पनि अझ धेरै भिन्नताहरु
छन् । बाहुन, क्षेत्री, नेवार तथा अन्य जनजातिजस्तै लिम्बू समुदायमा पनि केही बढी धनी र केही
तुलनात्मक रुपले गरीब व्यक्ति पक्कै होलान् । बाहुन–क्षेत्रीको तुलनामा लिम्बू समुदायका नार
ीलाई बढी स्वतन्त्रता भए पनि अन्य सबै समुदायझैं लिम्बू समाज पनि पितृसतात्मक भएकोले त्यसमा
पनि नारीको तुलनामा पुरुषहरुले बढी सुविधा पाएकै होलान् । अन्य समुदायमा झैं
लिम्बू समुदायभित्र पनि समलिङ्गीहरुलाई विपरित लिङ्गीले उपेक्षाको दृष्टिले हेरेकै होलान् ।
त्यहाँ पनि सपाङ्गहरुको स्थिति विपाङ्ग (वा फरक क्षमता भएका व्यक्तिहरुको) तुलनात्मक आंशिकरुपले
भएपनि बेसै होला । अर्को शब्दमा भन्दा उत्तरवर्ती विचारले ‘जातीय’ भिन्नताको कुरो उठाउँदा
जातिको छहारीमुनि रहेका अन्य भिन्नताहरुप्रति आँखा चिम्लनु भएन । मित्रहरुले ‘बहुल केन्द्र’ को
पक्षमा आवाज उठाउनु भएको छ । कुरो राम्रै हो । तर, एकात्मक केन्द्रलाई भत्काएर थुप्रै केन्द्र
बनाउने बित्तिकै सामाजिक न्याय र लोकतन्त्रसहितको राष्ट्र र समाज बनिहाल्नेवाला छैन । कतै ती नयाँ
बनेका सह केन्द्रहरु पनि ‘अन्य’ भिन्नतालाई निषेधित गर्ने पुरानै किसिमको केन्द्र त बन्ने हो
इनन् ? स्वअस्तित्वको कुरो उठाउनु भएको छ । कुरो ठीक हो । तर ‘स्व’ वा आत्मपरिचयलाई सधैं
‘अर्का’ (अदर) मध्येका चलिरहने अन्तरसम्बन्धले परिभाषित गरिरहेको हुन्छ । एकातिर
लिम्बू समुदायभित्रै पुरुष–नारी, हुने–नहुने, समाङ्ग–अपाङ्गलगायतका विभिन्न किसिमका आफ्नो र
‘अर्का’ अरु छन् अर्कोतिर लिम्बू समुदाय बाहिर पनि अन्य जात, धर्म, संस्कृतिका अन्य भाषा बोल्ने
मानिस छन् । ती सबै ‘अर्का’ मिलेर सिङ्गो नेपाल राष्ट्र बनेको छ । के उत्तरवर्ती सोच सबै किसिमका
‘अर्का’ हरुको भिन्नतालाई र ती अर्का (हरु) सँग आफ्नो अन्तरसम्बन्ध स्वीकार गर्दै अघि बढ्ने
सिर्जनात्मक सोच हुनेछ ? वा एकात्मक केन्द्रको प्रतिरोधमा स्थापित गरिएका बहुकेन्द्रहरुभित्र पनि
‘अर्का’ लाई निषेधित वा दमन गरिने पुरानै सोचले निरन्तरता पाउने छ ? केही उत्तर आइसके । अरु
अझै स्पष्ट भइसकेका छैनन् ।

(१ हेर्नुहोस, थाम्सुहाङ पुष्प सुब्बाको लेर्ख लिम्बुवानको पृष्ठभूमि र भावि दिशावोर्ध सुम्हालुङ,
वर्ष – ११, अङ्क – ५, २०६५, १ – १०) यसै अङ्कमा छापिएको दिलेन्द्र कुरुम्बाङको लेर्ख सङ्घात्मक
शासन प्रणाली भित्र लिम्बूवान (.१२ – १६) ले पनि यही प्रश्न उठाएको छ ।)
२ आखीझ्याल (वर्ष – ७, अङ्क – १२)
३. थाम्सुहाङ पुष्प सुब्बा ‘चक्रव्यूहभित्रको चक्रव्यूह’ आँखीझ्याल, वर्ष ७, अङ्क १
२, २०६५, ६–७
४. सगुन सुसारा ‘तथाकथित भूमण्डलीयकरणको अस्वीकार’ साहित्यिक आँखीझ्याल, वर्ष ७,
अङ्क १२, २०६५, ११–१४

माङ्फुनको कायाकल्पमा बसेर सुस्ताउँदाका अनुभूति सगुनलाई
-डा. गोविन्दराज भट्टराई
-------------------------------------------------------

दुई वर्ष कटिसकेछन् । बारीमा मकैका बोट सुक्न थालेका थिए । कोदोबारी पसाउँदै थियो । छानामा फर्सी घिरौँला झुन्डिरहेका थिए । त्यस्तो एकदिन दसैँअघि म फिदिमबजार पुगेको थिएँ । त्यहाँ पाँचथर पुस्तकालयले आयोजना गरेको एक भव्य साहित्यिक कार्यक्रममा सगुन सुसाराको ‘माङ्फुनको कायाकल्प’ को विमोचन गर्ने सुयोग मिलेको थियो ।

माङ्फुनको कायाकल्प एक कवितासङ्ग्रह । यो आकारमा ससानै छ, तर यसमा अलिकति घोषणा, अलिककति सैद्धान्तिक स्वरूप र अलिकति प्रयोग भएकाले यो एकप्रकारको अपरम्परितता बोकेर आएको डिपार्चर हुन गएको छ । त्यसैले यसको पठनसँग कठिनाइ जोडिएको छ । यसको बोध परम्परित सरल रेखामा छैन ।

यो शीर्षक (माङ्फुनको कायाकल्प) नै अनौठो छ । अनेकमध्ये एउटा डा. टंक न्यौपानेको शब्दमा ‘नेपालेली’ भाषाबाट आएका कवि सुसारा । उनले आफ्नो मातृ–राई भाषाबाट यो शब्द शीर्षकमा राखेकाले यस्तो लागेको हो । माङफुन एउटा हंश, आत्मा, कल्पित अस्तित्व, मिथकीय स्वरूप । त्यसको कायाकल्प कस्तो होला ? वास्तवमा यो शीर्षक पढ्दा काफ्काको लघु उपन्यास कायाकल्प (मेटामर्फोसिस) को सम्झना हुन्छ । रामचन्द्र केसीद्वारा अनूदित कायाकल्प हेर्नु— ग्रेगोरी साम्जा हिजो राति सद्दे सुतेको थियो भोलिपल्ट एउटा कीरामा परिणत भएको छ; त्यो कायाकल्प थियो । काफ्काले मिथकीय अस्तित्वहरू रूपान्तरित हुने विश्वासलाई मानवमा आरोपित गरेका थिए । यद्यपि, यस्ता रूपान्तरणका कुरा पुराकथाका मिथकीय पात्रमा मात्र हुन्थ्यो । मानव कहिले पशुमा, कहिले कीटपतङ्गमा वा पत्थरमा बद्लिएका छन् । यता सगुनको माङ्फुन काफ्काको झैँ आख्यानमा स्वैरकल्पनाले कायाकल्पित नभएर अघि नै राई किराती मुन्धुम र मिथकले स्थापना गरेको कायकल्पित स्वरूप हो । यस्ता कायाकल्पहरू हरेक जातजातिका अद्यकथामा हुन्छन् ।

यता नरेश सुनुवारले कविता सङ्ग्रहको शीर्षक जिन्दगीको पहाड र अस्तित्वको राँकुदेले सेक्सेलेले रहेको छ । यो सुनुवार संस्कृतिबोधक शब्दध्वनि; त्यसमा आधारित शीर्षकको एक कविता पनि रहेको छ । यसरी हेर्दा नेपाली कविले आफ्ना संस्कृतिका गम्भीर सङ्केतहरू अन्य भाषीसमक्ष पु¥याउन थालेका छन्, अन्य संस्कृतिमा मिसाउन थालेका छन् । यतिखेर धेरै एथ्निक लेखकमा त्यो चेतना पाइन्छ । त्यसले नेपाली साहित्यको विस्तार गर्दैछ । तर, सगुनको कृतिमा माङ्फुन शीर्षक कविता वा बोधक हरफ छैनन् । एउटा आकृति कविता छ— ग्लोबलाइजेसन माङफुन चक्रव्यूहको नजिर ।

â


सगुन सुराराको पूर्वबाट भएको उदयलाई म धेरै प्रकारले अर्थपूर्ण ठान्दछु । यताबाट उत्तरवर्ती सोच नामक एक साहित्यिक आन्दोलन प्रस्तावित भएको थियो । उत्तरवर्ती सोच ल्याउने पाँचथरले अरू पनि अनेक सोच विचार आन्दोलन ल्याइरहेको छ । बैरागी काइँला समूहको आयामेली यताका सिर्जनशील अराजकता, रङ्गवाद हुँदै आएर एक सामयिक अनुकृति लाग्ने उत्तरवर्तीको जन्म पनि यहीँ भएको छ । मैले कृति विमोचनका बेला भनेको सम्झिन्छु— यही पाँचथरबाट आज अर्को पनि सैद्धान्तिक अवधारणाको जन्म भएको छ, त्यो हो ‘उत्तरबत्र्ती सोच’ । भवानी तावा, सगुन सुसाराहरूले प्रयोग गरेको ‘उत्तरवर्ती’ पद ‘पोष्टस्ट्रक्चरल’ को समानार्थी लाग्न सक्छ । यसबारे पुष्प सुब्बा थाम्मुहाङका केही अवधारणाहरू सार्वजनिक भइसकेका छन् । तर, शब्दान्तरमा भन्नु पर्दा यो पनि ‘रङ्गवाद’ जस्तै एउटा उत्तरआधुनिक प्रयत्न नै हो, त्यैतर्फको यात्रा हो; एक सहयात्रा । यी पदावली फरकफरक भएतापनि सिद्धान्तको मर्म त्यति फरक छैन । सगुनले आफ्नो कृतिमा उत्तरवर्तीको लागि प्रस्तावित गरेका चारवटा सिद्धान्त छन्—

स्व–स्वायत्तता विकल्प

बहुलता सार्वभौमिक सत्य

अनुपस्थितिको उपस्थिति

खण्डनको खण्डन

लागिका लागि भनेर ‘भूमिका’ बस्ने ठाउँमा आएको एउटा ससानो अलिक अमूर्त त्याग्ने प्रस्तावना छ । सूत्रको सिरानमा राखिएको लागिका लागि सूत्रको पृष्ठभूमि हो; त्यसलाई यस रचना पाठको अन्त्यमा प्रस्तुत गरेको छु ।१

म धेरै बोल्न चाहन्न । यिनै उत्तरवर्ती सूत्रबारे अलिकति लागेको कुरा भन्दछु । त्यसले कृतिभित्र प्रवेश गर्ने आधार प्राप्त होला भन्ने लाग्दछ ।

स्वस्वायत्तता विकल्प ः यसले व्यक्तिगत स्वतन्त्रतालाई, आफ्नो विचारको वा निर्णयको अधिकारलाई जनाउँछ; आफ्नै निर्णय गर्ने अधिकारलाई । यसमा व्यक्ति वा समूह एकहदसम्म विस्तार हुनसक्छ । वास्तवमा यतिखेर विश्वले नै व्यक्तिगत स्वतन्त्रतालाई स्थापित गराउँदै आएको छ । अन्य प्रकारका स्वतन्त्रताको आधार यही हुन्छ । यो सूत्र त्यस्तै अनुगुञ्जन हो ।

दोस्रो धारणा छ— वहुलता सार्वभौमिक सत्य । पनि वहुलता र विविधतापूर्ण स्थितिको स्थापना नहुञ्जेल एकाधिकारको अन्त्य हुँदैन, निरङ्कुशताले मान्छेलाई अँचोटिरहन्छ । ऊ मुक्त हुँदैन । व्यक्तिको मुक्तिले पुग्दैन । त्यो सबै समूहलाई आवश्यक छ । अनेक प्रकारका भाषिकताहरू, विविध सांस्कृतिकताहरू, विविधतापूर्ण भौगोलिकताहरू, विविधतापूर्ण विचारहरू, विविधतापूर्ण दर्शनहरू, धर्महरू अनेक छन् । सबैको अस्तित्वलाई स्वीकार्नु पर्दछ । सानो बिरुवा पनि ठूलो हुने आकाङ्क्षाले बढिरहोस्, सानो खोल्सो पनि नदीमा परिणत हुने इच्छाले बगिरहोस् । सबै प्रकारका एकाधिकार समाप्त होउन् । प्रकृतिले त्यही भन्छ, वनस्पति, प्राणी जगत्, जलवायू भूगोल विश्व नै विविधायुक्त छ, प्रकृतिको अनन्त स्वरूपले त्यो भन्दैछ, मानव मस्तिष्कले त्यो भन्दैछ । जैविक जस्तै, प्राकृतिक जस्तै मानव सोचमा, विचारमा दर्शनमा आएका विविधतापूर्ण स्थितिप्रति असहिष्णु हुँदा तिनीहरूलाई एकाम्मे पार्ने प्रयत्न गर्दा फेरि एक केन्द्रीयता यथावत रहन्छ, फेरि परिस्थिति विनिर्मित नभई रहन्छ । यो चेतना वर्तमान विश्वको केन्द्रीय सिद्धान्त हो । यसले उत्तरआधुनिक सिद्धान्तलाई चलाउँछ । यसरी हेर्दा उत्तरआधुनिकलाई उत्तरवर्ती नाम दिनु पनि उचित लाग्दछ । किनभने संरचनावादी तगारो नाघ्नु उत्तरवर्तिता हो— पोस्टस्ट्रक्चरलिजम् । यसले गर्दा नवीनताले महत्व पाउँछ, अपरम्परितताले पनि केन्द्र बनाउँछ, नत्र हिजोको सबै दोहो¥याउनुमा नवीतना कहाँ छ, प्रगति कहाँ छ ?

तेस्रो कुरा छ— अनुपस्थितिको उपस्थिति । यो डेरिडिअन मतको रिक्तता र अनुपस्थिति (ग्याप्स र एब्सेन्जेज) को चेतना हो । विद्यमान ज्ञानमा, सूचनामा, अध्ययनमा, अभ्यासमा भएका रिक्तताहरू अनन्त छन् । हाम्रो ज्ञान यति नै होला भन्छौं, त्यो भोलि थपिन्छ, हाम्रा सिद्धान्त यी भन्दा हुने छैनन् भन्दछौं, त्यसले भोलिलाई पुग्दैन, कुनै कुरा हिजोको काम लागेन । सोचमा, विचारमा, मान्यतामा, सिद्धान्तमा सधैँ निरन्तर परिष्कार भइरह्यो । हामीले यो कुरा हुन असम्भव छ भने पनि पछि सम्भव हुँदै आए, समाजले वर्जना गरेका कतिपय परम्पराहरू त्रुटीपूर्ण थिए आज तिनको करेक्सन हुँदैछ । हामीले गल्ती गरेका रहेछौँ— मानिस यता लगाउँदै जान्छन् । यसो पो गर्नु रहेछ थाहा पाउँदै जान्छन् । त्यसैले छोपिएको कर्म, अभ्यास, सम्भावनालाई पाखा आउन दिनुपर्छ । हरेक व्यक्तिको र समूहको आवाजभित्र केही सत्य लुकेको हुन्छ । आज राजनीतिक, भाषिक, सामाजिक अधिकारहरू यसरी नै थपिँदै गएका हुन् । सगुनका आधी रचना कविता जस्ता छैनन्, तर कविता हुन् भनेर पढ्दा मात्रै केही नयाँ आविष्कार हुन्छ । त्यसको उपयोगिताचाहिँ समाजले नै ठहर गर्छ । यसरी हरेक नवीनता स्वीकार्य छ, पुरानो सधैँ प्रतिस्थापित अथवा निरन्तर विनिर्मित ।

चौथो कुरा छ— खण्डनको खण्डन । सायद यो संवादको निरन्तर चक्र हो । बोलीको विमर्शको, सत्य निरूपणको अनन्तता । कतै स्थिर भएर पोखरी भएर जम्ने होइन, निरन्तर चलिरहने । एक विचारलाई, एक अभ्यासलाई, एक परम्परालाई अपरिवर्तनीय र अन्तिम सत्य ठान्ने होइन । त्यसको पनि खण्डन हुनसक्छ, त्यसको पनि खण्डन हुनसक्छ, त्यसको पनि खण्डन हुनसक्छ, फेरि त्यही नयाँ थपिन पनि । यस्तो निरन्तर यात्राले सत्यलाई अघि बढाइरहन्छ । तर, कहिल्यै फाइनलमा पुग्न दिँदैन । केन्द्रलाई भत्काइरहन्छ, अर्को बन्छ, फेरि भत्किन्छ । यो कुरा सत्यझैँ लाग्छ, भोलि त्यो छलिएर पुरिन्छ । यसले पनि स्वतन्त्रतालाई आवश्यक आधार भन्छ । प्रश्न गर्ने, सोध्ने, खोजी गर्ने, असन्तुष्टि प्रकट गर्ने अवसर चाहिन्छ, स्वतन्त्रता चाहिन्छ । नत्र विज्ञान रोकिन्छ, कला साहित्य रोकिन्छ, राजनीति जड बन्छ सबै कुराले निरन्तरता खोज्छ । अघिको पुरानो अस्वीकार गर्न पाउनु प¥यो, नयाँ खोज्न पनि । यसको विपरीत स्थिरत्वमा विश्वास गर्नेहरू जडत्वलाई पक्रिरहेका हुन्छन् । समय भविष्यमा पुगेको हुन्छ उनीहरू भूतमा हुन्छन् । त्यसो जडतालाई सत्यात्त मान्नेहरूको उत्तरआधुनिकता अलिक अरूचिकर लाग्छ । उत्तरवर्ती झैँ नयाँ सिद्धान्तलाई पनि अस्वीकार गर्दछन्, किनभने उनीहरूलाई कुनै प्रकारको प्रतिस्थापना र प्रगति अवाञ्छनीय लाग्छ । तर पनि समयलाई सबै जडत्वका सहारा फोरेकै छ ।

अघि कृति विमोचनको दिनमा उत्तरवर्ती आजको प्रसङ्गमा भवानी तावाले आफ्नो मन्तव्य प्रकाशनको क्रममा थपेको एउटा कुरा ‘ग्लोबलाइजेशनको विरोध गर्दछौँ’ भन्ने पद छ, त्यो विचारणीय छ । एकातिर साइबर कल्चरले हामीलाई विश्वसित जोडेर अभिन्न पारेको छ, र हामी उत्तरआधुनिक आँगनतिर धकेलिएका छौँ भने यस अवस्थामा ग्लोबल परिस्थितिबाट हामी मात्र भिन्न अलग र टाढा हुने कुरा व्यवहारमा कठिन हुनसक्छ । खुला समाजमा टेक्नु र ग्लोबलाइजेशनबाट टाढिनु अन्तरविरोधी धारणा छन्, यद्यपि यसले ल्याएको विकृतिको हामी तिरस्कार गर्दछौँ ।

भवानीको कार्यपत्रको दोश्रो कुरा हामी आफैँतिर फिरौँ, आफ्नै मूल मान्यता, चिन्तन र मिथकलाई साहित्यमा हुलौँ भन्ने तर्कको म प्रशंसा गर्दछु । अहिलेको एथ्निक स्टडिजले त्यही भन्छ ।

विमोचनको घडीमा मैले यति बोलेको सम्झिन्छु— सगुनको कृतिलाई सम्पूर्ण उत्तरआधुनिक सिद्धान्तले हेर्न बुझ्न प्रयत्न गर्नु पर्दछ । यसमा भुटानी शरणार्थी, आङसाङ सुकी, युद्ध र द्वन्द्व आदिको प्रसङ्गले उन्मुक्तिको बाटो खोज्दछ । फेरि कवितामा नयाँ आकृति र प्रयोगले पनि परम्परा तोडेर विद्रोह गर्दछ, नयाँ स्थापना गर्न खोज्छ । यसमा प्रयुक्त जातीय÷स्थानीय मिथकले पनि परिचय माग्दछन्, ती कुरा राष्ट्रिय साहित्यमा पुग्दछन् । विचार र शिल्प दुवैमा नवीनता बोकेको यो कृतिले पाँचथरलाई अरू चिनाउनेछ, फिदिमको चर्चा राजधानीमा हुनेछ, मेरो शुभकामना सगुनलाई । यस कृतिको विमोचन गरेर यति बोल्न पाउँदा म आज कति खुशी भएको छु । म चाहन्छु, युवा पुस्ताले यसको गम्भीर अध्ययन गरोस् ।’


माङ्फुनको कायाकल्प माथिका चारवटै सिद्धान्तमा राखेर हेर्नु पर्ने । भवानीले भनेका आधार पुस्तकमा प्रकाशित घोषणापत्रमा छैनन् ।

यो किरात–राई भाषा संस्कृतिमा भिजेको कृति हो ।

यी नवीन शब्दहरू— टोङमा र सिम्मा, थुथुरीवेद, फुङ्लोतिहाङमा, कोङपि, चासोक, सुङ्सा, लेक्सिबोक्ताङ् आदि । यस्तो नवीन शब्दबेगरको कुनै पृष्ठ छैन, छ भने फेरि अरू स्थानीय ऐतिहासिक सन्दर्भ आउँछन् जस्तै काङसोरे, रावा, गोल्मे, नेगियार, डाबे, घङ्गरु, साकेला, पोङ आदि । यसले गर्दा कविता विविध प्रकारका लोकल इमेजले भरिएको छ, परन्तु कतै कहीँ फुटनोट, सन्दर्भ नहुँदा यसको बोधमा अवरोध आउँछ । पाठक प्रयोग हेर्न रुचाउँछ, तर बोध हराएको पाठ क्रमशः मधुरो हुँदै जान्छ ।

अत्यन्तै अमूर्त इमेजको घनत्वले गर्दा कवित्वले अर्कै रूप लिन्छ । पङ्क्तिहारभन्दा शब्दहरू गह्रौँ भएका छन् । किनभने ती विम्बात्मक उद्देश्यका उपस्थिति हुन् ।

अविभाज्य सम्बोधन, राता सेता आरेखदेखि अन्त्यसम्मका कविता चित्रात्मक, दृश्यात्मक, विम्बात्मक प्रस्तुति हुन् । परम्परित कविताका विकल्प हुन् । यस्ता कविता लिएर अघि फ्रान्सेली कवि प्लूबेर र मोलियर आएका थिए । ती आकृति कवितालाई उसबेला मोडर्निस्ट ट्रेन्ड भन्थे । आज सय वर्षपछि ती पोस्टमोडर्न भए । उसबेला साहसले ती बँचेका थिए । आज ती सिद्धान्तले बचेका छन् । नवीनता, विविधता, बहुलता, अपरम्परितता— यस्ता विचारले मात्र तिनको रक्षा गर्छ । उत्तरसंरचनात्मकताले मात्र नवीन संरचना भित्रिन दिन्छ ।

यसप्रकारको चित्र–दृश्य कविता विम्बबारेमा नेपाली साहित्यमा बैरागी काइँलादेखि रङ्गवादीसमूहमा आइपुग्दा अनेक अभ्यास र प्रयोग भइसकेका छन् । तिनको विस्तृत चर्चा भएको छ । सगुन एक निरन्तरता हुन् ।

सगुनका सिर्जना विचारका छन्, विचार माग्छन् । निरन्तरताको निमित्त, जीवनको निमित्त लेखिएका छन् । उनी भन्छन्— बग्नु मेरो वैचारिक अराजकता हो । हो पनि ‘बग्नु’ ले सबै उत्तरवर्ति सोचलाई पक्रिन्छ, अर्थ दिन्छ । चेतनाका कविता भएको एक प्रमाण छ—

चेतको रेविजबाट

उदेक बौल्हाएर

सांस्कृतिक बन्चरोसँग

अपनत्वको कठघरामा

सम्पूर्णताको उद्घोषमा

झोँकले टाउको म उभिएको छु ।

धेरै ठाउँमा त बढी अमूर्तताको कारण अत्यन्तै भिन्न व्यक्तिबोलीको कारण अर्थ खोल्नु हम्मे पर्छ । त्यसबेला अनर्थ पनि कविता हो अर्थ पनि भन्नुपर्छ, जस्तो कि—

भालेका मुन्टाहरू निमोठिँदा

झुल्के घामको स्पर्शबाट

थुमहरूमा इतिहास लेख्न

बामपुडको कुँदिएको

जबर्जस्ती

घङ्गरु नियतिले बाध्य गराएको म ।

यहाँ ‘भालेका मुन्टा’ निमिठिने अवसर, समय सङ्केत, ‘घङ्गरुको नियति’ को सङ्केत, ‘थुम’ र ‘बामपुड्के’ को सङ्केत बुझ्न कठीन छ । लेखकको व्यक्तिबोली भएको छ । त्यसो भएता पनि सगुन उद्देश्यपूर्ण छन् । उत्तरवर्ति चार सूत्रले सबै अर्थिन्छ । सबै विचार डेरिडाको लागि शब्दखेलमा बनिन्छ, भत्किन्छ पनि । अर्थहरूको अन्तिम टुङ्गो नलाग्ने र भ्रान्ति उत्पन्न गरिरहने कारण त्यो पनि हो । सगुनले शब्दखेलको घना प्रयोग गरेका छन्, धर्मेन्द्र, स्वप्नील, विमिलि, चन्द्रवीरले झैँ, चन्द्र योङ्याले झैँ । अहिले प्रकाशित विजयबोधको लावतीको आत्मा एटमको खिचडी त्यसको निरन्तरता हो । सगुनको एक नमूना यस्तो छ—


त्यसैलाई पो–कोपार्न

किनेको रुमाल दिन सक्दिन

नमागेकी हौली

बे–बिलोन–कोह्याङ–गीङ्गा–डन

ताजम–हलको न जिकिर

बरु कस्तो सुन्दर नाटक ?


अन्त्यका क्भ्एत्भ्ःद्यभ्च् ज्ञज्ञ को सिरिजका कविताले मानव आकाङ्क्षाका उत्थान र पतनका कथालाई सङ्केत गर्छ । तेस्रो 11 मा कविता–विचारभित्र लुकेको सम्पूर्ण दर्शन अभिलिखित छ—


विनिर्माणको अर्को निर्मित अस्तित्व ।

विसंरचनाको अर्को संरचनात्मक अस्तित्व

आख्यानको अर्को पराख्यानात्मक अस्तित्व

विसङ्घटनको अर्को सङ्घटक अस्तित्व


अप्रकट धेरै छन्, अर्थ पर्खिरहेका धेरै छन् । चित्रमा दृश्यमा कविता हेर्नेमा धेरै छन् ।

नेपाली कविताको अपरम्परित मोडलाई सगुनले अझ पर पु¥याएका छन् । पोस्टमोडर्न दर्शन र चिन्तन कविता प्रयोगमा उत्रेको पढ्नेले सगुनलाई बिर्सनु अन्याय हुनेछ । दुर्गम पहाडको पल्लो छेउमा बसेर पनि विकल्प चेतनालाई आह्वान गर्ने साहसी सगुनलाई बधाइ छ । उत्तरवर्तिता नेपाली साहित्यमा लेखिइसकेको छ ।


१७ मङ्सिर २०६६

ट्याङ्लाफाँट, कीर्तिपुर त्रिभुवन विश्वविद्यालय

tu.govinda@gmail.com काठमाडौं, नेपाल



१. अन्तिम टिप्पणी

लागिका लागि

विकेन्द्रीयता आउँछ– विचार । उपस्थितिको यो सर्वमान्य अस्तित्व स्वीकार । अझ सजिलो खण्डनको खण्डन मात्तै । भएपछि चेतनाको जगत्ले आयौँ– भाग उत्तिकै ।

यथार्थबोधले चिमोट्छ– स्वयं । विस्तृतिको लहरा फैलन्छ नै । त्यो एउटा सत्य— कारणहरूको जरा खोतलेपछि, सार्वभौमिक असत्य । समयान्तर– जातीयान्तर– वर्गान्तर ।

अनुपस्थितिको उपस्थिति– लागि । चेतनाले म को समूल झेल खेल्छ । स्वतन्त्रताको तुरूङ हाल्छ । र, भोग्नुले ओकल्छ– दाउ । वैचारिक, चेतनिक जोहोले– मान्नु ।

उपस्थितिहरूबाटै जम्मै मान्दैनन्– एकलकाँटे । आजको सोचले मानेको सर्वव्यापकता– एत्ति । एत्ति बनाऔँ– बोधले । उत्तरवर्तीको भाग मान्छौँ हामी, खण्डनको खण्डन ।

स्व–स्वयत्तता हुनु– बहुलता । उत्तरवर्ती संरचना आइपुग्नु तेत्ति । यद्यपि, जातीय मिथकको प्रयोगले बनाएको वैभवशाली साहित्यलाई ‘जातीयता लादे’ – भन्नु बासी विचार, वैचारिक दरिद्रता र सङ्कीर्ण चेतना– मात्तै ।


ले उत्तरवर्ती सोच

स्व–स्वायत्तता विकल्प ।
बहुलता सार्वभौमिक सत्य ।
अनुपस्थितिको उपस्थिति ।
खण्डनको खण्डन ।