Dobato

नेपाली साहित्यमा उत्तरवर्ती सोच (लेखन)
- राज माङलाक

-------------------------------------------------------------------------------------
क. तथाकथित भूमण्डलीयकरणको अस्वीकार ।
ख. समग्रगतवादी र्सार्वभौमिक सत्यको अस्वीकार ।
ग. स्व-स्वायत्तता र आत्मनिर्णयको अधिकारको दाबी ।
घ. बहुलवादी नेपाली साहित्यमा नया" अस्तित्वको दाबी ।
ङ. नेपाली साहित्यमा समग्र राष्ट्रिय साहित्यको समान मान्यताको दाबी ।
च. उत्तर आधुनिक साहित्य निर्माणमा पुर्बीय चिन्तनको सैद्धान्तिक खोज ।
छ. सत्ता शक्ति निर्मित इतिहासको अस्वीकार ।
केही वर्ष-२०६० पुष, साहित्यिक चक्रव्युह)देखि 'उत्तरवर्ती सोच' नेपाली साहित्यमा विकास भइरहेको छ । नेपाली साहित्यको केन्द्रबाट टाढा पर पान्थरबाट आरम्भ भउको यो लेखनले अघि सारेका हुन् माथिका बु"दाहरू । आज यहा" म सारांशमा उत्तरवर्ती सोच-लेखन) को व्याख्या गर्न लागिरहेको छु ।
केही साल अघिदेखि नेपाली साहित्यमा एक प्रकारले वैचारिक नवीनताको संखघोष प्रत्यक्ष वा अप्रत्यक्ष रुपमा भएको प्रतित हुन्छ । कति त साहित्यिक अभियानकै रुपमा आएका छन् । कवि, लेखकहरूको नवीन सिर्जनात्मकताले नया" लेखकीय विमर्षरू जन्मि"दै गएका छन् । हिजोको परम्परित लेखनले आजको नेपाली समाजको विशालता बोक्न सक्दैन । जातीय समालोचनामा कलम चलाइरहेका थाम्सुहाङ पुष्प सुब्बाझैं नेपाली साहित्य एकल जातिवादमा वा एकल जातीय एकाधिकारमा जकडिएको छ । नेपाली समाज विविधताले युक्त रहेकाले एकल पुरातन साहित्यमा विविध संस्कृति र संस्कारका नेपाली पाठकले आत्मसम्मानका साथ आफ्नो जीवनलाई पढ्न र छाम्न पाएको अनुभूति गरेका छैनन् ।
भाषा संस्कृतिमा लागिपरेका आयामेली कवि वैरागी काइ"लाले भनेझैं नेपाली समाज इन्द्रेणी संस्कृतिले बनेको समाज हो । विविधतायुक्त समाजका लागि नेपाली साहित्यमा नया" लेखनको उपस्थिति हुनु पर्दछ । यहा" पाश्चातेली मृत्यु लहरको प्रसङ्गमा परम्परागत एकल जातीय पाठको मृत्यु भइसकेको प्रसङ्ग हो । अब नया" पाठको जन्मको व्याख्या हुनु पर्दछ । यस प्रसङ्गमा सृजनशील अराजक कवि हाङयुग अज्ञातले परम्परावादी लेखकको मृत्यु भइसकेको कुरा गरेजस्तै नेपाली साहित्यमा एक पक्षीय निश्चित पाठका लेखक, केन्द्रिकृत लेखनका लेखक, एक कोणीय लेखन, स्तुतीवादी लेखक तथा सत्ताशक्तिका लेखकको मृत्यु भइसक्यो । रो"ला बार्थको लेखकको मृत्युको सर्न्दर्भ नेपाली साहित्यको सर्न्दर्भमा नया" ढङ्गको विश्लेषण हो । उनले लेखकको मृत्युमा शक्तिशाली पाठकको जन्म गराएका थिए । यहा" पनि परम्परित लेखकको मृत्युमा आम पाठकको जन्मको प्रसङ्ग पुनर्व्याख्या र पुनःविश्लेषण हो ।
नेपाली समाजको बुहलतामा नेपाली पाठकहरूको बहुलता छ । यसको अर्थ विभिन्न पृष्ठभूमिबाट उठेका धेरै लेखक छन् र त्यस्ता पाठक पनि । यस्तो अपेक्षित साहित्य (पाठ) नै अबको नया" लेखन हो । इटालेली सङ्केत विज्ञानी अम्बर्र्टो इकोले भनेजस्तो दर्ुइ भागमा विभक्त पाठकमात्र आज छैनन् । उनले पाठलाई खुला पाठ (Open text) र बन्द पाठ (Close text) मा विभक्त गरेर पाठकलाई दुइ भागमा बा"डेका छन् । यो नेपाली बहुलवादीय साहित्यका आम पाठकहरूको सर्न्दर्भको लागि पनि सन्दर्भित हो । यस्तै इतर पाठकका निम्ति नेपाली साहित्यमा उत्तरवर्ती सोच समूहले आफ्ना बु"दाहरूको ब्याख्या गर्दै आएको छ । यो बहुलवादी नेपाली पाठकको अनुपस्थितिको उपस्थिति पनि हो ।
गड्यौला पनि बा"च्न नै चाहन्छ । उसलाई उसकै जीवन प्यारो लाग्छ । बा"च्छु - लाई बा"च्न दिनु पर्दछ । स्व-अस्तित्वको कुरा गहन हो । अस्तित्वको अभिलक्षण पीडा र विसङ्गत जीवनमा खोजिन्छ । आफू स्वतन्त्र र र्सार्वभौम हर्ेन चाहनेहरू स्वयंबोधताको पक्षमा उजागर गरिरहेका छन् । म को थिए" - कहा" छु - अब कता - को चिन्तन भइरहेको छ । आज प्रत्येक स्थानियताले त्यही म को चिन्तन गरिरहेको छ ।
वर्तमान नेपालको राजनैतिक सर्न्दर्भकै कुरा गरौं न, जनआन्दोलन ०६२/६३ ऐतिहासिक सफलतापछि देश संघीय प्रणालीमा जा"दैछ । बहुदलीय नेपाली समाजमा यसले स्वअस्तित्वको रक्षा तथा स्व-स्वायत्तता र आत्मनिर्णयको अधिकार सङ्घात्मक राज्यव्यवस्थामा सुनिश्चित हुने तर्क आइरहेका छ । यो बुहलवादीय नेपाली समाजमा शक्तिको होराइजेन्टल अवस्था हो । अर्थात् यहा"सम्मको आर्टिकल स्पको विसङ्घटन । यसले समाज अस्तित्वको उचाई मापन गर्दछ ।
नेपाली समाज भाषिक विविधताले पनि युक्त छ । समग्र क्षेत्रीय, स्थानीय र सिमान्तकृत भाषा तथा साहित्यलाई राज्यले समानताको मान्यता दिन कन्जुस्याईं गर्‍यो । अब भाषाहरू के चाहन्छन् । संस्कृतिहरू के माग्दैछन् । बुझनु पर्ने भएको छ । सम्पुर्णनेपालीत्वको समष्टिगतता नै सबै नेपालीको वैभव हो । कसैलाई काखा र कसैलाई पाखाको स्थितिलाई त्यागेर सबै राष्ट्रिय भाषी नेपाली कवि-लेखकलाई उत्तिकै महत्वका साथ सम्मान दिनु पर्दछ । आदिवासी जनजाति उत्पीडितलाई विविध क्ष्ँेत्रमा तथाकथित रुपले सीमान्ततिर घचेटिएका छन् । राज्यको एक देश, एक भेषा, एक संस्कृति, एक जातिको नीति र सिद्धान्तकारले आफू सु-संस्कृत र सभ्य जातिका रुपमा प्रस्तुत गरेका छन् र अन्य जाति, भाषा, धर्म, संस्कार र संस्कृतिलाई असक्षम र असभ्य जातिका रुपमा । वास्तवमा यहा"का रैथाने उत्पीडित र उपेक्षित जातिहरू उत्तिकै सक्षम, बाठा, ज्ञानी र सबल तथा सभ्य र सुसंस्कृत छन् । यस्ता सिमान्तकृत जातिले समान मान्यताको दाबी गर्नु पर्दछ ।
नेपाली साहित्य नेपालका सबै नेपालीको पाठशाला बन्न सकेन । जनजाति, आदिवासी तथा सिमान्तकृतका लागि परम्परावादी साहित्यले ऐनाको काम गर्न सकेन । यहा" अनेक भाषाभाषी छन् तर एक भाषा बाहेक अन्य भाषा, लिपि र साहित्यको महत्व गरिएन । साहित्यलाई समाजको ऐना हो भनिन्छ । विद्यमान नेपाली साहित्यमा नेपाली समाजको बहुलवादी संरचना प्रतिबिम्बित नहु"दा नेपाली साहित्य सम्पुर्ण नेपाली राष्ट्रिय साहित्य बन्ने सकेन । अबको साहित्य सम्पुर्ण नेपालीले आफ्नो जीवन अ"टेको अनुभूत गरेको हुनु पर्दछ ।
बहुमतले अल्पमतलाई सधैं निलिबसेको हुन्छ । अन्तराष्ट्रीय स्तरमा भूमण्डलीयकरण नया" मुखुण्डो भिरेर विश्व एक ग्रामको नारा लिएर आइरहेको छ । यसले बहुसङ्ख्यकको भाषा, धर्म, संस्कृतिले अल्पसङ्ख्यका भाषा, धर्म, संस्कृतिको पहिचान नष्ट गर्दै अस्तित्व नै समाप्त पार्ने कुटिल चाल खेलिरहेको छ । परम्पराको पहिचान समूलरुपमा मेटेर ठूलोभित्र सबै सानालाई सम्मिलन गराउ"दा कदापि राष्ट्रियता भन्ने कुरो दरिलो बन्दैन । यसको सट्टा समान सहभागितात्मक र समतामूलक उपस्थिति भएमा राष्ट्रियता, राष्ट्रिय अखण्डता र राष्ट्रिय गौरव कायम भइरहन्छ । तर्सथ यस्तो तथाकथित भूमण्डलीकरणको अस्वीकार हुन्छ ।
हामीलाई यत्रो जाति, जनजातिले निर्मित समाज छ । ती प्रत्येक जातिको धर्म छ, संस्कार छ, परम्परा र जीवन पद्धति छ र धर्मदर्शन छन् तर एउटा धर्म दर्शनले अन्य धर्मदर्शनलाई महत्व नै दिएनौं । ती नेपालका अन्यभित्र के दर्शन छ समम सोचेनौं । बोरु धमाधम पश्चिमा दर्शनतिर हाम फाल्यौं । उनीहरूले जे जे भने गरे हामीले आ"खा चिम्लेर अनुसरण गर्‍यौं । त्यसैर आज पश्चिमा दर्शनको पछौटे मात्र भएर निरिहता प्रकट गर्नु परिरहेछ । विश्व साहित्यमा आफ्नो सिद्धान्त जन्माउन सकेनौं । पश्चिमा भन्दा भिन्न आफ्नो दर्शन हाम्रा हातमा आज छैनन् । हामीस"ग धर्म दर्शन छन्, मुन्धुम छन् । अनुभवका चाङ छन् तर त्यसलाई सिद्धान्तिकरण गर्नै सकेनौं । पश्चिमाहरूले सानो अनुभवलाई सिद्धान्तिकरण गरिरहेका हुन्छन् । हामी चाहि" अनुभव मात्रै गर्दै हुन्छौं । त्यसैर अब नया" सिद्धान्त बनाउने मेकानिजम सिकौं र हाम्रो बहुदलीय समाज र विविध मुन्धुम, धर्म दर्शन तथा स्थानीय अनुभवहरूबाट उत्तरआधुनिक साहित्य निर्माणमा पुर्बीय चिन्तनको सैद्धान्तिक खोज गरौं । यसैबाट उत्तरआधुनिक स्व-पहिचानिक पुर्बीय पाठको निर्माण गरौं । ०